پیشینه نوغانداری در ایران
پرورش كرم ابريشم كه به عنوان فعاليت نوغانداري نام گرفته، با پيشينه 4500 ساله در جهان، از دير باز در كشور ما رواج داشته است. به طوري‌كه اين مرز و بوم همواره از تأثير اين صنعت بر تعاملات اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و … بهره جسته است. نوغانداري در ايران تاريخ پر فراز و نشيبي را پيموده است كه دوره فراز آن در عهد صفويه و فرود آن در عهد قاجاريه مشهود بوده است. در واقع به لحاظ اقتصادي و فرهنگي، كرم ابريشم رنسانس هنر و صنعت آسيا را پايه‌گذاري كرد. در ايران نيز كرم ابريشم از آنچنان اهميتي برخوردار بود كه جمشيد (پادشاه هخامنشي) رواج و توسعه پرورش كرم ابريشم در ايران را بخشي از اقدامات مهم خويش مي‌شمرد يا اينكه در قرون اخير بخش عظيمي از نوشته‌هاي غربي‌ها در مورد ايران طي سده نوزدهم به ابريشم (ابريشم گيلان) اختصاص يافته است. برخی از مورخین معتقدند ایران منشاء تولید ابریشم زرد بوده است. اوج تولید ابریشم در ایران به 400 سال قبل و عهد صفویه باز می‌گردد که در آن زمان تولید ابریشم خام کشور به 3000 تن در سال می‌رسید. اما با بروز بیماری پبرین این میزان تولید کاهش یافت که این اُفت تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 به همان صورت باقی ماند. لیکن با عنایت به اهمیت نوغانداری و صنعت ابریشم پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی دولت با تأسیس شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران در سال 1358 به حمایت از توسعه این صنعت و حرفه بافت فرش به عنوان راهکاری برای توسعه سطح زندگی و وضعیت اقتصادی-اجتماعی مردم و به ویژه روستائیان همت گمارد.
تولیدات جهانی و جایگاه ایران
تولید نخ ابریشم چین معادل 170000 و کشور هند 28523 تن می باشد. چین با 84/1 درصد از کل تولید نخ ابریشم در جهان حائز رتبه اول و به ترتیب هند، ازبکستان و تایلند با 14/1، 0/6 و 0/2 درصد در مقام های دوم تا چهارم دنیا قرار دارند. بیش از 90 درصد تولیدات پیله و ابریشم جهان در آسیا متمرکز شده و ایران حائز رتبه هشتم تولید جهانی نخ ابریشم می باشد. تنزل مقام ایران متعاقب بیش از یک دهه رکود تولیدات ابریشمی در گذشته بوده است. یادآوری می‌نماید که مقدار تولید تخم نوغان در دهه هفتاد از حدود دویست هزار جعبه به کمتر از سی هزار جعبه در سال‌های اخیر رسید. کاهش میزان تولید متاثر از عوامل مختلفی است که به ترتیب با منحصر شدن مصرف محصول نهایی به صنعت فرش کشور و ناشی از کاهش سهم ایران در صادرات فرش (به دلیل تحریم ها و ...)، تغییرات در وضعیت بازار جهانی پیله و ابریشم و رشد سریع سایر کشورهای حاشیه خزر و موضوع رقابت، کاهش علاقه‌مندی نوغانداران و سایر مسائل اقتصادی متاثر از شرایط بازار تسریع یافت.
حجم تولیدات داخلی طی سال های اخیر و وضعیت فعلی کشور
بر اساس آمار رسمی، حجم تخم نوغان مورد مصرف نوغانداران طی 15 سال گذشته رکود قابل توجهی را تجربه نمود بطوریکه از عدد 200/000 جعبه در اواخر دهه هفتاد که همگی مشتمل بر هیبریدهای تجاری تولید داخل بود به کمتر از 20/000 هزار جعبه در سال 1391 تقلیل یافت. در سال‌های اخير که توليد پيله و ابريشم در ايران كاهش معنی‌داری را به خود دید، قيمت پيله توليد شده نتوانست پاسخگوي زحمات كشاورزان باشد. ايران با توجه به كيفيت تخم نوغان داخلی خود كه از قدرت رقابت بالايي برخوردار است، در دهه 80 يكي از صادركنندگان تخم نوغان به كشورهاي آسياي ميانه بود، اما متأسفانه به دليل عدم برنامه‌ریزی مطلوب در آن زمان اين بازارها از دست رفت.
در سال 1395، حجم پیله تر تولید شده معادل 923/4 تن، پیله خشک 369/36 تن، ابریشم استحصالی 147/7 می‌باشد. میانگین تولید پیله به ازای هر جعبه تخم نوغان 32/95 کیلوگرم به ثبت رسید. توضیح این نکته ضروری می‌نماید که شاخص عملکرد تولید پیله در هر جعبه طی دهه 70 کمتر از 25 کیلوگرم بود ولیکن با انجام پروژه‌های متعدد اصلاح نژادی طی سالیان متمادی در مرکز تحقیقات ابریشم کشور، ضمن تولید هسته‌های فناورانه و ارائه رایگان آن‌ها به دستگاه‌های اجرایی با تولید هیبریدهای تجاری پرمحصول و مقاوم شده، مطابق گزارش رسمی مرکز توسعه نوغانداری کشور در سال 1395، به عدد 32/9 کیلوگرم پیله در هر جعبه رسید بدین ترتیب شاخص عملکرد بطور معنی داری ارتقاء یافت. در همین سال 18475 خانوار به امر نوغانداری اشتغال داشتند. سطح توتستان های کشور 14750 هکتار و استان های گیلان، خراسان و مازندران به ترتیب با 6065، 497 و 475 هکتار توتستان بیشترین سطح را به خود اختصاص دادند. حجم پیله تولید شده بدون نیاز به دخالت دولت برای خرید تضمینی پیله نوغانداران، کلاً توسط بخش خصوصی خریداری شد که نشان از علاقه مندی و نیاز بازار بوده و لذا این امر مثبت تلقی می‌گردد. همچنین در چند استان که قبلاً سابقه چندانی نداشتند فعالیت نوغانداری صورت گرفت. نیاز صنعت فرش کشور به نخ ابریشمی سالانه بیش از 1200 تن می‌باشد درحالیکه اگر تمام پیله تولیدی کشور در سال 95 به نخ تبدیل شده باشد، کمتر از 150 تن نخ تامین می‌گردد که جوابگوی نیاز داخلی مصرف نخ در صنعت فرش نمی‌باشد.
در سال 1396، علی رغم تامین هسته‌های فناورانه نوغان بصورت رایگان توسط مرکز تحقیقات ابریشم و بر اساس اعلام نیاز دستگاه اجرایی، تولیدکنندگان بخش اجرا تنها امکان رفع نیاز نیمی از مصرف کشور را یافتند و به ناگزیر، حدود 50 درصد تخم نوغان کشور از طریق واردات از کشور چین تامین شد.
از مجموع 28162 جعبه تخم نوغان توزیع شده در سال 1396 حدود 13711 جعبه از طریق واردات از کشور چین تامین گردید. به دلیل تشخیص بیماری پبرین 4595 جعبه تخم نوغان داخلی که میان نوغان داران توزیع شده بود مشمول خسارت گردید لیکن علی رغم پرورش 23567 جعبه تخم نوغان عاری از هر گونه بیماری تولید داخل و خارج، میانگین 36 کیلوگرم پیله در هر جعبه ثبت گردید و حدود 850 تن پیله تر در کشور تولید شد و مضافا 18483 خانوار در پرورش کرم ابریشم مشارکت داشتند.
اما در سال 1397با افزایش 110 درصدی قیمت تضمینی پیله تر ابریشم طی چهار سال اخیر، قیمت تضمینی پیله تر به 18104 تومان رسید.
به گزارش روابط عمومی معاونت امور تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی، رئیس مرکز توسعه نوغان داری کشور از توزیع 26 هزار جعبه تخم نوغان در میان نوغانداران 22 استان خبر داد. وی گفت براین اساس بالغ بر 965 تن پیله تر ابریشم تولید و وارد بازار شده است. علی رغم برخورداری پیله تر ابریشم از قیمت تضمینی معادل 18104 تومان خوشبختانه واکنش بازار به گونه ای بود که در سال 1397 به طور متوسط هر کیلو پیله تر ابریشم 34 هزار تومان از نوغاندارن خریداری میشد و لذا این امر می تواند نوید بخش توسعه نوغانداری در سال های آتی باشد. با تولید 978 تن پیله تر ابریشم، پیرو افزایش قیمت پیله در سال 1397 درآمد نوغانداران بیش از 55 درصد افزایش یافته است.
همچنین تعرفه واردات نخ ابریشم در سال 1397 از 15 درصد به 26 درصد رسید. ارزش پیله تولیدی کشور در سال 1397 در حدود 33 میلیارد تومان برآورد می گردد که در مقایسه با سال1396، 115 تن افزایش را نشان می دهد.
بدلیل عدم امکان تولید در خطوط پایین دستی دستگاه اجرایی متناظر(مرکز توسعه نوغانداری) متاثر از بیماری، کاهش راندمان تولید در خطوط پایین دستی تولید و مضافا تعداد اندک نیروهای فنی و مستهلک شدن امکانات تولید که در اختیار دستگاه اجرایی قرار دارد، پیش بینی می گردد بخش مهمی از نیاز مصرفی نوغانداران در سال 1398 بصورت اجتناب‌ناپذیر از خارج از کشور وارد شد. جدول ذیل میزان توزیع تخم نوغان در کشور را به انضمام هسته‌های فناورانه نوغان اجداد و پایه که بصورت رایگان توسط مرکز تحقیقات ابریشم برای دستگاه اجرایی متناظر تامین شده نشان می‌دهد.
میزان تخم نوغان تولید و توزیع شده داخلی از 1390 لغایت 1396